Em ji mala xwe hez nakin

Ez di romanên xwe de dihêlim ku karakter karibin hest û ramanên xwe bi serbestî bibêjin, ev romanê senfonîk dike. Karakterên di “Di Tuwaletê De” û di “Spîtama” de ji bo vê yekê mînakên baş in. Ez şexsên di pirtûkên xwe de azad dihêlim, lê gelek nivîskar wan dikin hêsîrên xwe.

Bi romana xwe ya nû, Stranên Sor Niviştên Mor, Rênas Jiyan beriya bi çendekê silaveke xweş li xwendevanên xwe kir. Ev berhem xwe dide xwendin û pê re jî xwe ava dike. Çawa? Ji ber ku xwendevan pel bi pel bi ser efsûnan ve dibe û bi deşîfrekirina sirra romanê re êdî pê dihese ku di destê xwe de romanekê hildigere. Bi zimanê xwe yê herikbar û ji biwêjên Kurmancî têr, ev roman topiskan li bîra xwîner dide û haya wî jê tîne bê ka ew di çi hal û hewalî de ye. Lê belê ne tenê bi vê rolê radibe, di heman demê de bi şûrekî tûj erka parastinê jî girtiye ser xwe. Lewma, Rênas Jiyan dibêje‚ “Ev roman niviştek e, ji bo ku Kurdî û Kurdan ji derd û belayan biparêze”, û mizgîniya xebatên xwe yên nû dide. Em bi Rênas Jiyan re li ser romana wî ya nû axivîn.

Ev bû romana sêyemîn a Rênas Jiyan. Romannûsiya Kurmanciyê bû tecrûbeyeke çawa ji bo nivîskariya te û fikra lêkirina vê pirtûkê çawa bi te re peyde bû?

“Stranên Sor Niviştên Mor” ne tevnsaziya min a sêyemîn e, a çaran e; ji ber ku pirtûka min “Di Tuwaletê De” jî fîksiyonek bû, di 2006’an de weşiyabû. Min ji 2006’an ve dest bi nivîsandina pirtûkên tevnsaz kiriye. Û belkî bala xwendevanan kişandibe, fîksiyonên min (roman) ên vê dawiyê li ser bingeha şêwaz û teknîka “Di Tuwaletê De” ava dibin; ango di pirtûkekê de çend çîrok hene û di dawiyê de digihêjin hev.

Roman li gorî helbestê hunereke hêdîtir e û girantir e. Ti şensa romaneke baş li ber helbesteke baş tine ye. Heger mirov bi metaforiyekê roman û helbestê rûqalî hev bike: Roman li bajêr ajotina pisiklêtekê ye, lê helbest li çolê bi çargavan ajotina mehîneke seglawî ye. Li gorî min ajotina her duyan jî xweş e.

Roman çiqasî baş be jî nikare xwe bigihîne xwendevanê xwe, divê xwendevan xwe bigihîniyê, lê helbesta baş ne wiha ye, ew bi xwe diçe xwe digihîne xwendevanê/a xwe, bi berstûka wî/wê digire û xwe pê dide xwendin.

Roman bi raman û têgehan tê nivîsandin, lê helbest bi hêma û harmoniyê. Helbest muzîk e, lê roman sînema ye. Bi nivîsandina roman-fîksiyonan “hevok” xurt dibe, lê bi ya helbestan “bêje”. Ji bêjeyên xurt hevokên xurt ava dibin.

“Nivişt”an her tim bala min dikişand, min di pirtûka xwe “Kolleksiyana Çirûskan-Mexzena Xwînê” de jixwe berê şiklê niviştekê çêkiribû. Peyva “nivişt”ê ji “nivîs”ê tê. Min xwest ez bi Kurdî, li ser Kurdan, li Kurdistanê niviştekê çêkim; ji ber wê min “Stranên Sor Niviştên Mor” nivist. Ev roman niviştek e, ji bo ku Kurdî û Kurdan ji derd û belayan biparêze.

Di romana “Stranên Sor Niviştên Mor” de herçî Bêrîvan e, xwedan du nasname ye; beriya ku zileya felekê bixwe û pîştî wê. Bi vê karekterê tu çi li rêyî xwîner didî? Mirovek çima xwe dişibîne dagirkerê xwe?

Bêrîvan yeka dilbijok e, dejenere ye, xerabe ye, bindest qîza bindestan e. Min xwest ku bi vê karakterê ez Kurdan nişanî wan bidim. Ez bêjim, “Binêrin, em ev in ha! Te dî bê em çiqasî bobelat in, werin em dev ji vê kesayeta genî berdin.”

Heyraniya serdestî û dagirkeriyê ji xwenenasî û cehaletê diqewime.

Bêrîvan karaktereke antî-leheng e. Romana “Stranên Sor Niviştên Mor” bi karakterên dij-leheng ava bûye. Ne bi tenê Bêrîvan, Şemşa jî antî-leheng e, yeka hesûd û egoîst û ne temam e. Mûsa jî wilo yekî obsesîf, beradayî û xwedêlêxistî ye. Lawê Emîna Bî jî yekî antî-leheng e, di nav şervanan de yê newêrek ew e. Lîço û bavê xwe û kalikê xwe jî werê ne: tima, qure, xwire û durû ne. Û gelek karakterên din ên romanê bi vî awayî antî-leheng in.

Di nivîsandina her romanê de “derd”ekî min heye. Di vê romanê de di beşa Bêrîvan de derdê min analîzkirina kesayeta dejenere bû. Ji bilî vê min xwest ku ez di vê romanê de li ser hesûdiyê jî bisekinim. Ji ber wê min di beşa Şemsa de qala “hewîtî”yê kir. Derdekî min î din î vê romanê jî “negengazî” bû. Şemsa, Rê, Bêrîvan û nexasim Mûsa daye dû negengaziyan. Negengazî çiqasî gengaz e? Xwestina negangaziyê êşeke çawa ye? Min li van pirsan kola.

Romana “Stranên Sor Niviştên Mor” romaneke pirr-çîrok e. Ez di romanên xwe de hez dikim ku pirr çîrok û pirr karakter hebin û her kes xwedî dengekî be. Armanca min a ji vê yekê ew e ku roman bibe senfonî.

Lê gava ez dibêjim romana pirr-kes û romana senfonîk ez qala qerebalixekê nakim. Dibe ku di romanekê de bi sedan kes hebin lê ji ber ku dengê hemûyan wekhev be dîsa jî ew roman ne “romaneke senfonîk” be; lê tam dijberî wê dibe ku di romanekê de bi tenê 4-5 kes hebin lê ew roman dîsa jî romaneke senfonîk be. A ku romanekê dike senfonîk cudabûna dengan e, divê her karakter sewta wî aydî wî be. Heke şexsên romanê fikr û hîsên xwe yên cuda tine bin, ew roman nabe senfonîk û monoton dimîne. Di Kurdî de romanên monoton tên nivîsandin û ji ber vê jî nayên xwendin.

Ez di romanên xwe de dihêlim ku karakter karibin hest û ramanên xwe bi serbestî bibêjin, ev romanê senfonîk dike. Karakterên di “Di Tuwaletê De” û di “Spîtama” de ji bo vê yekê mînakên baş in. Ez şexsên di pirtûkên xwe de azad dihêlim, lê gelek nivîskar wan dikin hêsîrên xwe.

Lawê Emîna Bî çima hewl dide ku hebûna xwe, bar û erka xwe vêbeje?

Lawê Emîna Bî ango Rê Welat, mîkrofona wî rojnivîska wî ye, ew bi vê mîkrofon yan jî megafonê bi hemû gelê xwe re diaxive her çend muxateba wî wek tenê diya wî xuya bike jî. Di nav miletê wî de kesên ku wek diya wî difikirin pirr in: ew bi tenê ji xwe re ne, bi tenê li xwe difikirin, xema wan ne welatê wan e. Ji ber vê, hedefa banga wî ev giş in. Dê ji ber ku law devjêberdaye ew “mehkûm” kiriye. Lawê Emîna Bî ji ber vê mehkûmiyetê diêşe, xwe sûcdar dibîne, divê xwe diparêze. Rojnivîska wî ne bi tenê mîkrofonek e, her wiha “dadgeh”ek e jî. Ew xwe di wê dadgehê de li hemberî diya xwe û yên wek diya xwe diparêze. Di serî de ew wek mehkûm xuya bike jî di dawiyê de dê û yên wek wê mehkûm derdikevin.

Lê diya ku ew pê re dipeyive ne bi tenê diya wî Emîna Bî ye, di heman demê de welatê wî ye jî. Ew bi du dêyan re diştexile, bi diya biyolojîk û ya jeolojîk re.

Hêz û hêvî û êşa wî “rê”ya wî ye. Jixwe, ji ber wê wî navê xwe kiriye “Rê”. Di romanê de karakterê herî lîrîk Lawê Emîna Bî ye. Li gorî min ev karakter biqasî Mencika “Bacanên Pelçiqî” lîrîk e.

Weke têgehekê ‚mal’ bi vegotina Rê re wateya erdnîgariyekê hewandiye. Halî hazir ji bo civaka muxateb Mal çi ye û divê çi be?

Min bi zanebûn têgeha “mal”ê derxist pêş. Mal, ne xanî ye; min bi karaktera Şemsa ev da gotin û ferqa wê da eşkerekirin; min bi karakterê Rê girîngiya vê yekê da vegotin. Ji Rê re mal welat e, Kurdistan e. Ji bo hemû Kurdan jî divê ew welê be.

Bi min mesele giş ji “mal”ê diqewime. Em zêde ji mala xwe hez nakin, wê naparêzin, jê direvin. Di me de têgeha malê û aydiyeta wê pirr qels e. Mala me pînik, axur û holikek be jî mala me ye, dilê me ye. Siwarê hespê xelkê her tim peya ye. Hemû Kurd netê, lê pirranî Kurd “mal”a xwe bi destê xwe xera dikin. Ji ber wê, gava welatê me talan dibe, dagir dibe, edem dibe, ne xema me ye. Heke me ji mala xwe hez bikira, me yê ji zimanê xwe jî hez bikira, me yê ji wêjeya xwe jî hez bikira.

Helbestkarekî mezin ê wek Ehmed Huseynî “mal” e, ne kêmî Orhan Velî, Cemal Sureya, Rîtsos û Eluard e, lê ji ber ku bi Kurmancî dinivîsîne zêde xatirê wî nayê girtin. Hetta, ji ber derûniya bindestiyê dîsa, vê dawiyê xwedêgiravî ji “mal”ê re hinek kesên wêjenas îcar di navbera Soranî û Kurmancî de guh didin nivîskarên soranînivîs lê guh nadin nivîskarên kurmancînivîs; helbestkar û romannûsên soranînivîs li gorî wan ji yên kurmancînivîs baştir û mezintir in. Sedem dîsa “mal” e, yanî ev kes dibên ku “Heke bi Kurdî be jî bera dîsa ne yê me be!” Çi be jî ji yên me çêtir e, mirîbe jî ji yê me hêjatir e. Em dikin û nakin em ji xwe û ji mala xwe hez nakin, em hey ji xwe nefret dikin, em wanî malxerab in.

Di nezera gelek kesan de nivîskarê ku mala wî dagir bûbe ew nivîskar nikare xwedî wêje û hunerekî bilind be. Ango dibêjin, “Heke dewleta te tine be helbesta te jî tine ye!” Ev jî fikreke malmîrat e.

Di romanên xwe de tu çawa bi teswîrkirina êşa jinê re radibî, zehmet e gelo vegotina vê ji nivîskarekî mêr re?

Dijwar e, lê mirov hîs bike çêdibe. Afirînerî û jinbûn dişibin hev, di her duyan de jî zayîn heye.

Jin bindest in. Ma ne, jixwe derdê min giş bindestî ye, azadî ye. Ez ji bindestan hez dikim. Ez nivîskarê êşê me, jin diêşin. Ez li gorî hêza xwe piştgiriyê didim wan û wan layiqî berhemên herî mezin dibînim. Divê di romanekê de jin ji bo vegotina karakterên mêr ne meze bin. Heta ku êşa wan hebe, divê di romanan de karakterên li pêş ew bin. Divê jin di romanan de ne alav û obje bin. Jin ne ew kes in ku romanek bi wan bê şênkirin û şematokkirin.

Ez wek bindestekî êşa jinan hîs dikim. Mesele giş hîs e, ma ne jixwe karê hunermendekî hîs e, hunermendek divê hîsdar be, tu hîs bikî ne tenê jin, tu dikarî derûniya Xwedê jî binivîsî.

Ez nivîskarê bindestan im. Heta ku ez bimirim, ez ê ji bo bindestan bixebitim û binivîsim. Ji ber wê, min bi zimanekî serdest nenivîsand. Her çend bindest ji ber ku ez bi zimanê wan dinivîsim nivîskarên serdest di ser min re bigirin û carinan li min û keda min neheqiyan bikin û ez negihêm heqê xwe jî, ez nivîskarê bindestan im. Ev peywir be serçavan, ev qeder be serçavan, ev mirin be serçavan.

Niha çi kar li ber destên te hene?

Ez niha li ser çapa nû ya “Di Tuwaletê De” dixebitim, di demeke nêzîk de wê biweşe. Her wisa hinek kurteçîrokên min hebûn, ên ku min berê ew nivîsandibûn; min niha ew derxistine û wek hiriya doşekan ew ji hev xistine û li ber tavê raxistine. Û ez li ser dosya xwe ya nû ya helbestan dixebitim.

Jiyan ji bo min ne ew e ku ez di ber re carna ji xwe re binivîsînim, jiyan ji bo min ew e ku ez di ber nivîskariyê re carna ji xwe re bijîm.

---

Divê wêjeya Kurdî xwe ji cehaletê paqij bike

Hin nivîskar û kesên xwe ji realîteya gel dûr dikin û bi awayekî romantîk bi çandê re mijûl dibin hene, sedema vê çi ye, ew çima wisa dikin?

Ew encama tirsê ne. Û her wiha encama nezaniyê ne. A girîng her tim welat e. A ku çand li ser axa wê şîn tê, welat e. Gava ku welat û gel li holê nemînin, wê çand û huner bi kêrî çi bên? Heke welat û milet tine bibin, çand û huner jixweber hişk dibin.

Lê hema ji dêvla ku herin ji bo çandeke serdest bixebitin, ji bo çand û hunerê xwe bixebitin baştir e. Lê bi şertê ku li ser bêrê biedilin û bela xwe di mirovên têkoşer nedin.

Lê di vir de ferqeke gelekî girîng heye: Divê nivîskar berê heqê nivîskariya xwe bide. Divê jê re nasnama wî ya nivîskariyê berî nasnama wî ya siyasetê were, ji ber ku ew ne siyasetmedar e. Kes jê hêviya siyaset û stratejiyan nake, jê hêviya hêmayên baş û tevnsaziyên baş, yanî pirtûkên baş dike. Nivîskarekî ku bi şev û ro qala siyasetê bike, lê helbesta Mallarmé nas nekiribe, felsefa Deleuze nexwendibe, ji romana Ishiguro fam nekiribe, ew ê ne ji defê re bibe ne jî ji zirnê re. Lê di vir de ez nabêjim bera nivîskar bîrdoziyeke wê/wî tine be, bila hebe, hebûna bîrdoziyekê baş e, lê bera wêjeya xwe bi îdeolojiya xwe nexetimîne, nefetisîne.

Mixabin lê nivîskariya Kurdî nivîskariyeke nexwende û nezan e. Hin nivîskaran biqasî xwendevanan jî xwendineke pirr nekiriye. Ji dêvla ku xwendevan ji wan fêrî tiştekî bibin, ew ji xwendevanan fêr dibin. Ev jî dibe sedem ku xwendevan guh nedin wêjeya Kurdî û wê zêde cidî negirin; ev dibe sedem ku siyaseta Kurdan û nivîskarên serdest zêde hesabê wêjeya Kurdî nekin.

Divê wêjeya Kurdî hem ji bo prestîja xwe û hem jî ji bo azadiya welatê xwe, xwe ji cehaletê paqij bike.

---

Hunerê min jî ne mukemel e

Ji bo romanûsiya Rênas Jiyan rexneyên wekî “Kûrahiya romanê bi helbest û sembolîzmê re tevlîhev dike?“ tê kirin? Gelo tu ji romanên xwe û romannûsiya xwe razî yî?

Bêyî ku ez teknîk, fîksiyon, karaktersazî û vegotina romanê di ser guhê xwe re bavêjim, ez di romannivîsiya xwe de hewl didim ku “romaneke poetîk” biafirînim. Pirr hêsan e ku mirov di romanekê de bûyer yan jî çîrokekê vebêje. Heke mirov dema wî hebe di rojekê de dikare ji bûyerekê 7-8 rûpelan binivîse. Lê “romana helbestî” ne werê ye. Tu ji sibê heta êvarî dişixulî, pişta te dikeve ber te, tu ancax nîv rûpelê dinivîse. Di romana poetîk de her hevok girîng e, divê mişt û kûr û konsantre be, bêyî ku mirov romanê gişî bixwîne jî divê her hevok, her paragraf û beş karibe xurt be û zewqekê bide xwendevanê xwe. Berî sînema û televîzyonê gelek nivîskaran di romanên xwe de çîrokek vedigot û xwendevanan jî ji bo wê çîrokê ew roman dixwend. Lê vêga alavên vegotina çîrokan pirr bûne û ji destê romanê derketine. Romana nûjen ne bûyer û çîrok e, hevok e.

Ez ji romanên xwe hez dikim, ez piştî her romana xwe di xwe û civat û civaka xwe de veguherînan dibînim. Lê ti hunerekî mukemel tine ye, hunerê min jî ne mukemel e. Gava xwendevan ji pirtûkekê re dibêjin, “Xweş e,” ev nayê wê wateyê ku ew pirtûk ji sedî sed “kamil” e, “mukemel” e.

Romana ku vê dawiyê min xwend a F. Scott Fitzgerlad “Muhteşem Gatsby” pirtûkeke pirr xweş bû, lê bi dehan kêmasiyên wê hebûn. Kêmanî, pirtûka “xweş” kêm nake, wê temam dike. Kurd di pirtûkekê de li “deqên pîroz” digerin, ev şaş e. A baş xwendevanî ye, ne “sofîktî”.